خاندان جهانبانیخاندان جهانبانی از خاندان‌های بزرگ دوره قاجاریه و پهلوی است که اعضای این خانواده پست‌های بزرگ و مهم سیاسی و نظامی را به دست آوردند و سهم زیادی در سیاست و نظام این مملکت داشته‌اند. این خاندان ارتباط نسبی و سببی با شاهان قاجار و پهلوی داشته و دار و دسته آن‌ها در کشور و دربار نفوذ زیادی داشتند. [۱]
مرکز بررسی تاریخی وزارت اطلاعات، چپ در ایران روابط ایران و شوروی به روایت اسناد ساواک، تهران، سال ۱۳۸۱، ص۱۸۴.
این مقاله مشتمل بر شرح حال چند تن از مشهورترین افراد این خاندان میباشدفهرست مندرجات۲ - سرلشکر منصور جهانبانی ۳ - شوکت‌الملک جهانبانی ۴ - سرلشکر روح‌الله کیکاووسی ۵ - سیف‌اللّه میرزا ۶ - امان‌اللّه میرزا ۶.۱ - ریاست ستاد قزاقخانه ۷ - حبیب‌اللّه جهانبانی ۸ - اسداللّه ملک‌آرا ۹ - امان‌اللّه جهانبانی ۹.۱ - بازگشت به ایران ۹.۲ - اخراج از ارتش ۹.۳ - آثار ۱۰ - محمدحسین جهانبانی ۱۱ - فهرست منابع ۱۲ - پانویس ۱۳ - منبع ۱ - معروف‌ترین شخص این خاندانمعروفترین شخص از این خاندان را می‌توان امان‌الله جهانبانی معروف به ضیاءالدوله داشت که در سال ۱۲۸۶ (ه. ق) در تهران به دنیا آمد. او از نوادگان فتحعلی شاه قاجار است که در مدرسه دارالفنون درس خواند. [۲]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، نشر گفتار و نشر قلم، چاپ نخست، پاییز ۱۳۸۰، ج۱، ص۵۵۶.
او نوه سیف‌الله میرزا پسر چهل و دوم فتحعلی شاه بود. [۳]
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، کتابفروشی زوار، تهران، ۱۳۵۷، ج۱، ص۱۶۴.
وی انسانی بی‌نهایت تندخو، غیور و شخصی شدیدا عصبانی بود. [۴]
جهانبانی، امان الله، سرباز ایرانی و مفهوم آب و خاک، به کوشش پرویز جهانبابی، نشر فردوس، تهران، ۱۳۸۰، ص۲۵.
او که به زبان روس و فرانسه مسلط بود، مدتی در وزارت انطباعات سمت مترجمی داشت و بعد وارد بریگارد قزاق شد و بعد از چندی درجه سرتیپی و میرپنج و سپس امیر تومان را به دست آورد. در سال ۱۹۰۰م به همراه اسدالله شمس آرا به اروپا سفر کرد و به تحصیل و کسب دانش پرداخت. [۵]
جهانبانی، امان الله، سرباز ایرانی و مفهوم آب و خاک، به کوشش پرویز جهانبابی، نشر فردوس، تهران، ۱۳۸۰، ص۱۵۷.
در سال ۱۳۲۵ در کابینه اتابک، معاون مستفی‌الممالک که وزیر جنگ بود، شد و در واقع با شایستگی و مدیریتی که داشت اداره وزارتخانه برعهده وی بود. در سال ۱۳۳۰ که روسها به تبریز حمله نمودند، وی از آن‌جا فرار و به کنسولگری انگلیس پناه برد. [۶]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، نشر گفتار و نشر قلم، چاپ نخست، پاییز ۱۳۸۰، ج۱، ص۵۵۷.
وی تا سال ۱۹۱۱م فرمانروایی ایالت آذربایجان را بر عهده داشت و نیروهای این منطقه را تحت کنترل خود داشت. [۷]
جهانبانی، امان الله، سرباز ایرانی و مفهوم آب و خاک، به کوشش پرویز جهانبابی، نشر فردوس، تهران، ۱۳۸۰، ص۴۷.
پس از استعفای مخبرالسلطنه از ایالت آذربایجان که در سال ۱۳۲۹ هجری بود، ضیاءالدوله کفیل استانداری این دیار شد و به لقب ضیاءالدوله ملقب گردید [۸]
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، کتابفروشی زوار، تهران، ۱۳۵۷، ج۱، ص۱۶۵.
که با این وجود امور حکومتی این ایالت به وی واگذار شده بود. وی در جوانی با دختر شمس‌الشعرا که خواهر شهاب‌الدوله شمس ملک آرا و لسان الحکما شمس بود، ازدواج کرد و از او سه پسر داشت و در نهایت در سن ۴۵ سالگی، [۹]
جهانبانی، امان الله، سرباز ایرانی و مفهوم آب و خاک، به کوشش پرویز جهانبابی، نشر فردوس، تهران، ۱۳۸۰، ص۲۵.
در اثر خودکشی، در بیست صفر ۱۳۳۰ درگذشت. [۱۰]
جهانبانی، امان الله، سرباز ایرانی و مفهوم آب و خاک، به کوشش پرویز جهانبابی، نشر فردوس، تهران، ۱۳۸۰، ص۵۳.
خاندان جهانبانی، جزء خاندان‌های اشرافی ایران به شمار می‌رود جزء خاندان‌هایی که پیش از دهه ۱۳۴۰ به سرمایه‌گذاری در شهرها روی آورده بودند، لذا از خانواده‌های ثروتمند ایرانی به شمار می‌روند. [۱۱]
آبراهامیان، یرواند، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی، نشر نی، تهران، ۱۳۸۸، ص۵۳۱.
۲ - سرلشکر منصور جهانبانیمنصور جهانبانی در سال ۱۲۸۱ در تهران به دنیا آمد. (البته دکتر عاقلی او را متولد سال ۱۲۸۰ در تبریز می‌داند) [۱۲]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، نشر گفتار و نشر قلم، چاپ نخست، پاییز ۱۳۸۰، ج۱، ص۵۶۱.
وی برادر کوچکتر امان‌الله و پسر ضیاءالدوله از اشراف زادگان ایرانی بود که بعد از اتمام تحصیلات مقدماتی، وارد مدرسه نظام شد و بعد از فارغ التحصیلی در سال ۱۲۹۶ با درجه ستوان دومی وارد خدمت در ارتش شد. [۱۳]
مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، دولتمردان عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک، تهران، ۱۳۸۵، ج۱، ص۳۹۹.
در سال ۱۳۰۱ با درجه سروانی به فرانسه رفت و در پاریس وارد دانشکده نظامی سن‌سیر شد و دوره آن را به پایان رساند. بعد از اخراج امان‌الله، او نیز از ارتش اخراج شد و وارد وزارت راه شد و به عنوان رئیس اداره راه در شوسه به کار ادامه داد. بعد از آن فامیلی خود را به شه بنده تغییر داد و به سبب آن دوباره وارد ارتش شد و مدتی بعد فرماندهی تیپ اردبیل را برعهده گرفت. [۱۴]
مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، دولتمردان عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک، تهران، ۱۳۸۵، ج۱، ص۳۹۹
بعد از آن ریاست اداره پلیس راه آهن منصوب شد و در این پست بود که درجه سرتیپی و بعد از آن سرلشکری را دریافت کرد. دختر او منیژه جهانبانی، با غلامرضا پهلوی ازدواج کرد. [۱۵]
مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی (۲۲) رشیدیان‌ها به روایت اسناد ساواک، تهران، ۱۳۸۹، ج۱، ص۱۰۳.
ازدواج منیژه با غلامرضا پهلوی که فرزند پنجم رضا شاه از توران امیر سلیمانی بود. [۱۶]
مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، تهران، رجال عصر پهلوی (۱۸) غلامرضا نیک پی به روایت اسناد ساواک، بهار ۱۳۸۵، ص۲۱۳.
موجب شد تا زمینه پست‌های بالاتر بر روی منصور بازگردد و او به سمت معاون وزارت راه رسید و در ۲۲ مهر سال ۱۳۴۶ با درجه سرلشکری بازنشسته شد. [۱۷]
مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، دولتمردان عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک، تهران، ۱۳۸۵، ج۱، ص۳۹۹
وی به همراه دکتر انصاری، مجید رهنما، دکتر جعفر ندیم، عصار و اعتضادی عضویت نمایندگی دائم سازمان ملل بود [۱۸]
مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، چهل سال در صحنه خاطرات دکتر جلال عبده، ویرایش و تنظیم مجید تفرشی، ج۱، ص۵۰۰.
و همیشه به عنوان نماینده دائم ایران در سازمان ملل، در جلسات آن شرکت می‌کرد. بعد از بازنشستگی به عنوان سناتور به کار خود ادامه داد و سه دوره سناتور بود. ۳ - شوکت‌الملک جهانبانیوی در سال ۱۲۸۶ در تهران به دنیا آمد. او از نوادگان فتحعلی شاه قاجار و دختر عبدالله میرزا جهانبانی است. [۱۹]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، نشر گفتار و نشر قلم، چاپ نخست، پاییز ۱۳۸۰، ج۱، ص۵۶۰.
بعد از اتمام تحصیلات ابتدایی و متوسطه، برای ادامه تحصیل به فرانسه رفت و از آن کشور فارغ‌التحصیل شد [۲۰]
مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی امیر عباس هویدا به روایت اسناد ساواک، تهران، ۱۳۸۲، ج۱، ص۳۱۰.
و به ایران بازگشت و به شغل فرهنگی در مدارس کشور اشتغال ورزید. وی مدتی در دبیرستان شاه رضای مشهد به حرفه ناظمی مدرسه پرداخت و بعد از آن حدود پنج سال کارمند بانک ملی بود. [۲۱]
مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، حزب ایران نوین به روایت اسناد ساواک، تهران، ۱۳۸۰، ص۱۳۵.
بعد از آن به تهران آمد و مدرسه‌ای دخترانه به نام ایران تاسیس کرد و به علت این که این مدرسه نسبت به سایر مدارس از سطح بالاتری برخوردار بود. در تهران معروف شد و اسم و رسمی برجای گذاشت. در کنار این مشاغل فرهنگی، به کارهای دولتی نیز روی آورد و به دبیر کلی جمعیت خیریه فرح منصوب شد و مدتی بعد به عنوان نائب رئیس شورای ورزشی بانوان ایران مشغول به کار شد. [۲۲]
مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی امیر عباس هویدا به روایت اسناد ساواک، تهران، ۱۳۸۲، ص۳۱۰.
بعد از انقلاب سفید خانم جهانبانی توانست از فرصت پیش آمده، استفاده کند و به عنوان نماینده تهران در مجلس شورای ملی وارد شود. [۲۳]
الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، چاپ پکا، لندن، ج۴، ص۵۲.
البته لازم به ذکر است که برای ورود به مجلس شورای ملی، وی از طرف حزب ایران نوین به عنوان کاندیدا معرفی شد، چون او ریاست شورای زنان حزب را بر عهده داشت و با حمایت این حزب وارد مجلس شد [۲۴]
روزنامه ندای ایران نوین، شماره ۷۱۱، تاریخ ۱۳۴۶ش.
و در دوره‌های ۲۱ و ۲۲ و ۲۳ مجلس حضور داشت. [۲۵]
مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی امیر عباس هویدا به روایت اسناد ساواک، تهران، ۱۳۸۲، ص۳۱۰.
او ازاعضای نهضت ائتلافی ششم بهمن بود. [۲۶]
مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، حزب ایران نوین به روایت اسناد ساواک، تهران، ۱۳۸۰، ص۱۲۹.
در دوره هفتم مجلس سنا، توانست به عنوان نماینده تهران راهی مجلس سنا شود و از اعضای این مجلس گردد. [۲۷]
الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، چاپ پکا، لندن، ج۴، ص۳۸۱.
قبل از ورود به مجلس مدتی به عنوان هیئت مدیره بانوان فرهنگی مشغول به کار بود و همین طور در گروه طرفداران پیش آهنگی نیز عضویت داشت. [۲۸]
مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی امیر عباس هویدا به روایت اسناد ساواک، تهران، ۱۳۸۲، ص۳۱۰.
با زحمات فراوانی که در مشاغل خود کشید و با گرفتن رای اعتماد، در نهایت در سال ۱۳۵۴ به سناتوری انتخاب شد و نام او به عنوان یکی از زنان سناتور ایران درج گردید. [۲۹]
الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، چاپ پکا، لندن، ج۴، ص۵۳.
وی در جوانی با یکی از فرزندان ضیاءالدوله ازدواج کرد که ثمره آن دختری به نام ایران بود. وی در ۴ آبان ۱۳۷۴ در تهران درگذشت.۴ - سرلشکر روح‌الله کیکاووسیوی در سال ۱۲۷۵ در تهران به دنیا آمد. او فرزند سرلشکر حبیب‌الله جهانبانی (سرلشکر حبیب الله جهانبانی فرزند جهانگیر میرزا در سال ۱۲۵۰ در تهران به دنیا آمد در ۱۴ دی‌ماه ۱۳۰۰، رضاخان با تصویب احمد شاه به او درجه سرلشکری اهدا کرد در سال ۱۳۰۶ به علت سوء جریانی که در اداره مباشرت به وجود آمد، وی متهم به اهمال و سستی گردید و از کار اخراج شد. وی که به سردار منتخب معروف بود در سال ۱۳۲۱ درگذشت) [۳۰]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، نشر گفتار و نشر قلم، چاپ نخست، پاییز ۱۳۸۰، ج۱، ص۵۵۷.
از نظامیان دوره قاجار و پهلوی بود. بعد از پایان تحصیلات مقدماتی وارد دانشکده نظام شد. در موضوع شورش لهاک‌خان که در این زمان وی درجه سرهنگی داشت، دو هنگ مجهز به فرماندهی سرهنگ کیکاووسی و دیگری به فرماندهی یاور ضرابی به سرعت به تعقیب شورشیان پرداختند و قائله را به کل خواباندند. [۳۱]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، نشر گفتار و نشر قلم، چاپ نخست، پاییز ۱۳۸۰، ج۱، ص۲۶۹.
[۳۲]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، نشر گفتار و نشر قلم، چاپ نخست، پاییز ۱۳۸۰، ج۳، ص۱۳۰۶.
او از خاندان جهانبانی است به سبب موضوع اخراج کلیه جهانبانیها، نام فامیلی خود را به کیکاووسی تغییر داد و از اخراج فرار کرد. او در آذربایجان آجوردان و مترجم کلنل فیلیپوف فرمانده نیروی اعزامی جهت سرکوبی سمیتقو بود، کسی که در همین زمان متمرد شده بود. [۳۳]
جهانبانی، امان الله، سرباز ایرانی و مفهوم آب و خاک، به کوشش پرویز جهانبابی، نشر فردوس، تهران، ۱۳۸۰، ص۳۲۰.
در شهریور ماه سال ۱۳۲۰ به فرماندهی لشکر اول منصوب شد و جای سرلشکر کریم بوذر جمهوری نشست. چند مدتی در این سمت بود تا این که به فرماندهی لشکر کرمان و مکران برگزیده شد و در همین زمان توانست استانداری کرمان را نیز به دست آورد. در اول فرودین ماه سال ۱۳۲۳، او درجه سرلشکری خود را دریافت نمود. [۳۴]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، نشر گفتار و نشر قلم، چاپ نخست، پاییز ۱۳۸۰، ج۱، ص۳۶۴.
در دوره‌های هجدهم و نوزدهم مجلس شورای ملی از طرف مردم زاهدان وارد مجلس شد و به عنوان وکیل مردم زاهدان در مجلس انجام وظیفه نمود و در نهایت در سال ۱۳۳۵ در سن ۶۰ سالگی درگذشت. ۵ - سیف‌اللّه میرزاسرسلسله این خاندان سیف‌اللّه میرزا، چهل‌ودومین پسر فتحعلی‌شاه قاجار ، بود که در ۱۴ رجب ۱۲۲۹ در تهران به دنیا آمد. سیف اللّه میرزا پس از تحصیلات مقدماتی، در ۱۲۵۲ به حکومت سمنان منصوب گردید و پس از آن به حکومت قزوین و سپس ملایر و تویسرکان رسید. [۳۵]
میرزاقاجار، تاریخ عضدی، احمد، چاپ عبدالحسین نوایی، تهران ۱۳۷۶ ش، ص ۲۲۶.
۶ - امان‌اللّه میرزاامانالله جهانبانی در سال ۱۲۷۰ در تهران به دنیا آمد. وی فرزند امان‌الله ضیاءالدوله از نوادگان فتحعلی شاه قاجار است. وی تحصیل کرده مدرسه نظامی پیترزبورگ روسیه است. [۳۶]
نشر گفتار، مشاهیر جهان، به کوشش باقر عاقلی، تهران، ۱۳۷۰، ص۲۲۸.
او غائله سمیتقو در آذربایجان را به طور کلی خاتمه داد. [۳۷]
جودت، حسین، از انقلاب مشروطیت تا انقلاب شاه و ملت، چاپ درخشان، ص۲۷۴ .
در سوم شهریور سال ۱۳۲۰ امان‌الله به عنوان وزیر کشور در کابینه فروغی مشغول به کار شد، [۳۸]
سینایی، وحید، دولت مطلقه نظامیان و سیاست در ایران (۱۳۵۷ – ۱۲۹۹) انتشارات کویر، تهران، ۱۳۸۴، ص۴۲۵.
در کابینه دوم محمد فروغی به سمت وزارت راه رسید و جای دکتر محمد سجادی نشست. [۳۹]
هروی، مهدی و سمیعی، احمد، ۲۲ نخست وزیر در ۳۷ سال، نشر نوگل، تهران، سال۸۴، ص۴۵۷.
در کابینه علی سهیلی نیز وزیر جنگ شد. [۴۰]
هروی، مهدی و سمیعی، احمد، ۲۲ نخست وزیر در ۳۷ سال، نشر نوگل، تهران، سال۸۴، ص۴۵۸.
او از جمله سناتورهایی بود که شش دوره در مجلس سنا شرکت داشت. [۴۱]
الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، چاپ پکا، لندن، ج۴، ص۳۸۱.
سپهبد جهانبانی با همین درجه بازنشسته شد و در نهایت در سن ۸۳ سالگی در سال ۱۳۵۳ در تهران درگذشت. [۴۲]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، انتشارات نارمک، تهران، ۱۳۸۴، ج۱، ص۲۸۴.
(برای اطلاعات بیشتر به مقاله وی مراجعه شود.)۶.۱ - ریاست ستاد قزاقخانهوی در ۱۳۲۳ به ریاست ستاد قزاقخانه منصوب شد، اما با بروز جنبش مشروطه و ریاست لیاخوف روسی بر تشکیلات قزاق ایران و عملکرد قزاقخانه در مخالفت با مشروطه ، از سمت خود کناره گرفت و به مشروطه‌خواهان پیوست و به نمایندگی مجلس دوره اول (۱۸ شعبان ۱۳۱۴ ـ ۲۲ جمادی الاولی ۱۳۲۶) برگزیده شد. پس از مدتی کوتاه از نمایندگی کناره گرفت و در کابینه میرزا علی‌اصغرخان اتابک اعظم به معاونت وزارت جنگ گماشته شد. جهانبانی در دوره استبداد صغیر انزوا پیشه کرد و پس از روی کار آمدن مجدد مشروطه‌خواهان، فرماندهی قشون و سرپرستی ایالت آذربایجان را برعهده گرفت و در همین سمت لقب ضیاءالدوله یافت. تلاش مستمر ضیاءالدوله در مقابله با تجاوز روسها به خطه آذربایجان منجربه ایجاد سپاهی منظم و کارآمد گردید. ضیاءالدوله به دلیل همکاری نزدیک با انجمن مشروطه‌خواهان تبریز و از جمله شخص ثقه الاسلام تبریزی و بازگذاشتن دست مجاهدان تبریزی در مقابله با تجاوز روسها و منعکس کردن حقایق تجاوز روسها به حکومت مرکزی، مورد نفرت شدید روسها بود. در پی اشغال تبریز از سوی روسها، وی به کنسولگری انگلیس پناه برد و در شرایطی که مذاکراتی میان نمایندگان روس و انگلیس بر سر مرگ و زندگی ضیاءالدوله برقرار بود خود در صفر ۱۳۳۰ به زندگی‌اش خاتمه داد. جنازه او را در بارگاه سید حمزه در تبریز به خاک سپردند. [۴۳]
هدایت، مهدیقلی، طلوع مشروطیت، ج۱، ص ۱۷۴.
[۴۴]
کسروی، احمد، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، ج۱، ص ۲۶۳.
[۴۵]
عرفانیان، مسعود، شاه‌زاده امان اللّه میرزا جهانبانی (ضیاءالدّوله)، ج۱، ص ۳۶۷.
۷ - حبیب‌اللّه جهانبانیسردار منتخب حبیب‌اللّه جهانبانی، فرزند جهانگیرمیرزا. وی در ۱۲۸۸ متولد شد و پس از انجام تحصیلات مقدماتی وارد مدرسه قزاقخانه شد، دوره‌های تعلیمی را سپری کرد و به مقام امیری نایل آمد و به درجه امیرتومانی و سرداری رسید و از احمدشاه لقب سردار منتخب گرفت. در قشون جدیدالتأسیس رضاشاه با درجه امیرلشکری به ریاست اداره سررشته‌داری (دفترداری) و مباشرت (کارپردازی) قشون منصوب گردید. در ۱۳۱۷ ش خاندان جهانبانی نفوذ خود را از دست داد و به تبع آن، سرلشکر جهانبانی به زندان افتاد و پس از آزادی، نام‌خانوادگی کیکاووسی را برای خود برگزید. وی در ۱۳۲۱ ش در تهران درگذشت. [۴۶]
عاقلی، باقر، بنیاد دایره‌المعارف اسلامی، ج۱، ص ۲۸۶.
۸ - اسداللّه ملکآرااسداللّه ملک‌آرا ملقب به شهاب‌الدوله، فرزند عبدالحسین میرزا شمس‌الشعراء . وی در ۱۲۸۸ در تهران متولد شد. تحصیلات مقدماتی را در این شهر به اتمام رسانید و پس از تحصیل در مدرسه دارالفنون، به انگلستان رفت و در رشته تلگراف تحصیل نمود و به ایران بازگشت و در تلگرافخانه با عنوان مترجم مشغول به کار شد و در همین سمت لقب شهاب‌الدوله گرفت. بعد از صدور فرمان مشروطیت، چون تحصیلکرده اروپا بود و افکار آزادی‌خواهانه داشت، از طرف طبقه اعیان، خانها و ملاکان به نمایندگی دوره اول مجلس شورای ملی انتخاب شد. او در انتخابات دوره دوم با رأی مردم به مجلس رفت. [۴۷]
عاقلی، باقر، بنیاد دایره‌المعارف اسلامی، ج۱، ص ۲۸۶.
[۴۸]
مروارید، یونس، از مشروطه تا جمهوری، ج ۱، ص ۵۲ .
و در ۱۳۲۸ در کابینه میرزاحسن خان مستوفی‌الممالک به وزارت پست و تلگراف منصوب شد. پس از سقوط دولت مستوفی‌الممالک مدت کوتاهی به حکومت یزد منصوب شد. او مجدداً در کابینه‌های بعدی مستوفی‌الممالک سمت وزارت معارف و اوقاف و سپس فوائد عامه (وزارت راه) و در ۱۳۳۴ در کابینه عبدالحسین‌میرزا فرمانفرما وزارت معارف و اوقاف را بر عهده گرفت. [۴۹]
عاقلی، باقر، بنیاد دایره‌المعارف اسلامی، ج۱، ص ۸۹.
سپس به حکومت کردستان منصوب شد و در ۱۳۳۷ به ریاست تشریفات دربار احمدشاه منصوب گردید. شهاب‌الدوله در ۱۳۰۰ ش در کابینه قوام‌السلطنه به وزارت پست و تلگراف رسید. هنگام خلع قاجاریه عده‌ای از درباریان به زندان افتادند که شهاب‌الدوله هم جزء آن‌ها بود ولی حبس او چندان طول نکشید و رضاشاه او را استاندار کردستان کرد. [۵۰]
عاقلی، باقر، بنیاد دایره‌المعارف اسلامی، ج۱، ص ۲۸۸.
[۵۱]
دولتهای ایران از میرزا نصراللّه‌خان مشیر الدوله تا میرحسین موسوی، ج۱، ص ۵۴ ـ ۵۵.
[۵۲]
دولتهای ایران از میرزا نصراللّه‌خان مشیر الدوله تا میرحسین موسوی، ج۱، ص ۷۶.
[۵۳]
دولتهای ایران از میرزا نصراللّه‌خان مشیر الدوله تا میرحسین موسوی، ج۱، ص ۸۸.
[۵۴]
دولتهای ایران از میرزا نصراللّه‌خان مشیر الدوله تا میرحسین موسوی، ج۱، ص ۱۲۴.
پس از شهریور ۱۳۲۰ شهاب‌الدوله ابتدا استاندار کرمانشاه و سپس استاندار فارس شد. در انتخابات دوره دوم سنا به سناتوری انتخاب شد و چهار سال سناتور بود. وی در ۱۳۳۸ ش درگذشت. قسمتی از خاطرات خود را در سالنامه دنیا در زمان حیات منتشر کرد. [۵۵]
عاقلی، باقر، بنیاد دایره‌المعارف اسلامی، ج۱، ص ۲۸۶.
[۵۶]
دولتهای ایران از میرزا نصراللّه‌خان مشیر الدوله تا میرحسین موسوی، ج۱، ص ۶۱ ـ۸۱.
۹ - امان‌اللّه جهانبانیسپهبد امان‌اللّه جهانبانی، نصرت‌اللّه فرزند امان‌اللّه میرزا (ضیاءالدوله). در ۱۳۰۸ متولد شد و بعد از فوت پدرش، امان‌اللّه خوانده شد. در ۱۳۱۹ برای ادامه تحصیل در رشته نظام عازم روسیه شد. [۵۷]
امان‌اللّه جهانبانی، سرباز ایرانی و مفهوم آب و خاک، ج۱، ص ۲۸.
[۵۸]
عاقلی، باقر، بنیاد دایره‌المعارف اسلامی، ج۱، ص ۲۸۹.
پس از گذراندن تحصیلات مقدماتی به دانشکده نظامی راه یافت و از آن دانشکده فارغ‌التحصیل گردید. در ۱۹۱۴ به هنگام آغاز جنگ جهانی اول به ایران بازگشت و با درجه سلطانی (سروانی) وارد دیویزیون (لشکر) قزاق شد و به فرماندهی توپخانه آتریاد (واحد) پادگان کرمانشاه رسید. در ۱۳۳۷، در بحبوحه جنگ اول جهانی، برای ادامه تحصیل در دانشگاه جنگ به روسیه رفت و مدتی نیز در اروپا به مطالعه در امور نظامی پرداخت.۹.۱ - بازگشت به ایرانوی مقارن کودتای اسفند ۱۲۹۹ وارد ایران شد و در ۱۳۰۰، با ارتقا به درجه سرتیپی، رئیس ارکان حرب (ستاد ارتش) شد. وی در ۱۳۰۱ ش فرمانده لشکر و والی آذربایجان گردید و هم‌زمان اختیارات سیاسی و نظامی این منطقه را در دست گرفت. از دستاوردهای مهم وی در این سمت، وادار ساختن اسماعیل سمیتقو و یارانش به متواری شدن به خاک ترکیه و فتح قلعه چهریق (مرکز فعالیت آنان) بود که دریافت نشان ذوالفقار را برای وی به دنبال داشت. سرپرستی محصلان ارتشی در خارج از کشور به مدت سه سال (۱۳۰۲ـ ۱۳۰۵ ش) و فرماندهی لشکر خراسان از دیگر مأموریتهای او بود. امان‌اللّه در فروردین ۱۳۰۷ به پاس تلاش مؤثر در ایجاد امنیت در مناطق خراسان و سیستان‌وبلوچستان درجه سرلشکری گرفت. در ۱۳۱۰ ش مجدداً به اروپا رفت و در دانشگاه جنگ در پاریس تحصیل کرد و پس از بازگشت به سمتهایی چون ریاست بازرسی ارتش ، فرماندهی دانشگاه جنگ و ریاست اداره کل صناعت منصوب گردید. ۹.۲ - اخراج از ارتشدو سال در سمت اخیر بود که ناگهان و به دلیل نامعلومی (گویا گزارش خلاف واقعی از سوی مختاری رئیس شهربانی آن زمان)، در اول مرداد ۱۳۱۶ عزل و از ارتش اخراج شد و یک‌سال زندانی گردید. [۵۹]
عاقلی، باقر، بنیاد دایره‌المعارف اسلامی، مورخ ۱۴ بهمن ۱۳۸۵.
عصبانیت رضاشاه از او به حدی بود که دستور داد تمام جهانبانیها از ارتش پاکسازی شوند یا نام خود را تغییر دهند و تعدادی از اعضای این خاندان نام‌خانوادگی خود را تغییر دادند. پس از استعفای رضاشاه و خروج وی از ایران، سرلشکر جهانبانی به خدمت دعوت گردید و درجه او نیز داده شد. وی در کابینه ذکاءالملک فروغی ابتدا وزیر کشور و بعد وزیر راه شد. در کابینه علی سهیلی به وزارت جنگ منصوب گردید. وی مشاغل دیگری نیز داشت و در ۱۳۵۳ ش درگذشت. [۶۰]
عاقلی، باقر، بنیاد دایره‌المعارف اسلامی، ج۱، ص ۲۸۹ـ ۲۹۴.
[۶۱]
ضرغام بروجنی، جمشید، دولتهای عصر مشروطیت، ج۱، ص۲۲۵.
[۶۲]
ضرغام بروجنی، جمشید، دولتهای عصر مشروطیت، ج۱، ص۲۲۸.
[۶۳]
ضرغام بروجنی، جمشید، دولتهای عصر مشروطیت، ج۱، ص۲۳۰.
[۶۴]
ضرغام بروجنی، جمشید، دولتهای عصر مشروطیت، ج۱، ص۲۳۶.
[۶۵]
یكرنگیان، حسین، سیری در تاریخ ارتش ایران: از آغاز تا پایان شهریور ۱۳۲۰، تهران ۱۳۸۴ ش، ص ۲۳۵.
[۶۶]
یكرنگیان، حسین، سیری در تاریخ ارتش ایران: از آغاز تا پایان شهریور ۱۳۲۰، تهران ۱۳۸۴ ش، ص۲۴۴.
[۶۷]
یكرنگیان، حسین، سیری در تاریخ ارتش ایران: از آغاز تا پایان شهریور ۱۳۲۰، تهران ۱۳۸۴ ش، ص۳۲۷ـ۳۳۱.
۹.۳ - آثاراز او چند اثر باقی مانده است، از جمله مرزهای ایران و شوروی ، عملیات قشون در بلوچستان و سرباز ایرانی و مفهوم آب و خاک: زندگینامه خودنوشت. اصلاح امور نظامیان و سامان دادن به رتبه‌های آنان از جمله اقدامات وی بود. [۶۸]
عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، ج ۳، ص ۳۷۳.
۱۰ - محمدحسین جهانبانیمحمدحسین جهانبانی در سال ۱۲۷۲ در تهران دیده به جهان گشودند. وی که از نوادگان فتحعلی شاه بود، پس از اتمام تحصیلات ابتدایی و متوسطه، برای ادامه تحصیل، به روسیه عزیمت نمود و در مدارس نظامی آن‌جا به تحصیل پرداخته و در سال ۱۲۹۵ به ایران بازگشت. [۶۹]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، نشر گفتار و نشر قلم، چاپ نخست، پاییز ۱۳۸۰، ج۱، ص۵۵۸.
وی علاقه وافری به مطالعه کتب داشته و به ترجمه برخی کتب پرداخته است، خود او در مقدمه کتاب نفت و خون در شرق که مترجم این کتاب بود، نوشته است: من کتب مختلفی که خارجیان راجع به ایران نوشته‌اند، را خوانده‌ام و در جاهایی که نویسنده اشتباه و یا اغراق کرده، حاشیه‌ای بر آن زده‌ام. [۷۰]
اسدبیک، نفت‌وخون‌درشرق، ترجمه سرتیپ محمد حسین جهانبانی، مقدمه کتاب، نشر امین، تهران، خرداد۱۳۲۹.
وی نخستین رئیس ستاد لشکر شرق بود، در آن زمان وی درجه سرهنگی داشت. [۷۱]
سینایی، وحید، دولت مطلقه نظامیان و سیاست در ایران (۱۳۵۷ – ۱۲۹۹) انتشارات کویر، تهران، ۱۳۸۴، ص۲۳۸.
بعد از ماجرای اخراج امان‌الله جهانبانی و به تبع آن اخراج تمام جهانبانیها، سرتیپ محمدحسین جهانبانی، فامیلی خود را تعویض ننمود و از ارتش اخراج شد؛ اما پس از مدتی عریضه‌ای به شاه نوشت و خدمات گذشته خود را متذکر شد که مورد قبول رضاشاه قرار گرفت و به دستور او در وزارت کشور در سمت مدیر کل وزارتخانه شروع به کار کرد. [۷۲]
مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی اردشیر زاهدی به روایت اسناد ساواک، تهران، ۱۳۷۸، ص۲۵.
وی که تا این زمان سرهنگ بود، در ۲۶ بهمن سال ۱۳۲۲، زمانی که مدیر کل در وزارت کشور بود، به درجه سرتیپی نائل آمد و رئیس شهربانی شد؛ [۷۳]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، انتشارات نارمک، تهران، ۱۳۸۴، ج۱، ص۳۶۲.
اما وی در سوم فروردین سال ۱۳۲۳ که تنها چند ماه از ریاست او در شهربانی می‌گذشت، از سمت خود استعفا داد. [۷۴]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، انتشارات نارمک، تهران، ۱۳۸۴، ج۱، ص۳۶۶.
وی در کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ با زاهدی هم پیمان بود و با وی همکاری نزدیکی داشت که در نتیجه، زمانی‌که سپهبد فضل‌الله زاهدی به نخست وزیری رسید و مصدق کنار رفت، سرتیپ محمدحسین جهانبانی، معاون وزیر کشور که خود زاهدی بود، شد. [۷۵]
هروی، مهدی و سمیعی، احمد، ۲۲ نخست وزیر در ۳۷ سال، نشر نوگل، تهران، ۱۳۸۴، ص۴۷۶.
او در این زمان گرداننده انتخابات مجلس هجدهم نیز بود. وی در آغاز انتخابات شهرستان‌ها گفت: در تمام ایران یک نفر نماینده بدون دستور من از صندوق در نخواهد آمد. [۷۶]
سینایی، وحید، دولت مطلقه نظامیان و سیاست در ایران (۱۳۵۷ – ۱۲۹۹) انتشارات کویر، تهران، ۱۳۸۴، ص۵۱۶.
در کابینه دوم زاهدی که در دوم اردیبهشت سال ۱۳۳۳ بسته شد، جهانبانی به عنوان وزیر مشاور وارد کابینه شد و شروع به کار کرد. وی فردی ادیب و فاضل و احساساتی بود و چند کتاب به زبان فارسی برگرداند که مورد تقدیر برخی نویسندگان قرار گرفت. وی در دهم اردیبهشت سال ۱۳۳۳ در سن ۶۱ سالگی، زمانی که پست وزارت مشاور را بر عهده داشت، به همدان سفر کرد و در بازگشت از آن‌جا، در اثر تصادف از دنیا رفت. [۷۷]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، انتشارات نارمک، تهران، ۱۳۸۴، ج۲، ص۳۵ -۳۶.
۱۱ - فهرست منابع(۱) احمدمیرزاقاجار، تاریخ عضدی، چاپ عبدالحسین نوایی، تهران ۱۳۷۶ ش. (۲) امان‌اللّه جهانبانی، سرباز ایرانی و مفهوم آب و خاك: زندگینامه خودنوشت سپهبد امان‌اللّه جهانبانی، ویراسته محمد بقایی (ماكان)، تهران ۱۳۸۰ ش. (۳) دولتهای ایران از میرزا نصراللّه‌خان مشیر الدوله تا میرحسین موسوی ، بر اساس دفتر ثبت كابینه‌های نخست‌وزیری، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،۱۳۷۸ ش. ۴- اسداللّه میرزا شهاب الدوله، «داستان كودتای حوت ۱۲۹۹»، سالنامه دنیا، سال ۱۳ (۱۳۳۶ ش). (۵) ضرغام بروجنی، جمشید، دولتهای عصر مشروطیت، تهران ۱۳۵۰ ش. (۶) عاقلی، باقر، بنیاد دایره‌المعارف اسلامی، تهران، مصاحبه، ۱۴ بهمن ۱۳۸۵. (۷) همو، خاندان‌های حكومتگر ایران، تهران ۱۳۸۴ ش. (۸) مسعود عرفانیان، «شاه‌زاده امان اللّه میرزا جهانبانی (ضیاءالدّوله)»، در سایه سار مهربانی: ستایش میلاد و كارنامه دكتر منصوره اتّحادیه ( نظام مافی )، خواسته و ویراسته مصطفی زمانی‌نیا، تهران: كتاب سیامك، ۱۳۸۳ ش. (۹) احمد كسروی، تاریخ هیجده ساله آذربایجان ، تهران ۱۳۷۸ ش. (۱۰) مروارید، یونس، از مشروطه تا جمهوری: نگاهی به ادوار مجلس قانونگذاری در دوران مشروطیت ، تهران ۱۳۷۷ ش. (۱۱) عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش. (۱۲) مهدیقلی هدایت، طلوع مشروطیت ، چاپ امیراسماعیلی، تهران ۱۳۶۳ ش. (۱۳) حسین یكرنگیان، سیری در تاریخ ارتش ایران: از آغاز تا پایان شهریور ۱۳۲۰، تهران ۱۳۸۴ ش. ۱۲ - پانویس
۱۳ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «خاندان جهانبانی»، تاریخ بازیابی۹۵/۵/۱۸. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خاندان جهانبانی»، شماره۵۲۶۳. رده‌های این صفحه : تراجم | خاندان ها | خاندان های ایرانی | رجال سیاسی عصر پهلوی | رجال سیاسی عصر قاجار | مقالات پژوهه | مقالات دانشنامه جهان اسلام | نمایندگان مجلس ملی | وزیران عصر قاجار
|